Cải cách thuế là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về cải cách thuế

Cải cách thuế là quá trình điều chỉnh các quy định, chính sách và cơ cấu thuế nhằm làm cho hệ thống thuế trở nên hiệu quả hơn, công bằng hơn và phù hợp hơn với thực tiễn kinh tế - xã hội. Việc cải cách này có thể bao gồm thay đổi thuế suất, mở rộng cơ sở thuế, thay đổi phương pháp thu thuế hoặc điều chỉnh các chính sách miễn, giảm thuế hiện hành.

Mục tiêu tổng thể của cải cách thuế thường là tối ưu hóa nguồn thu ngân sách nhà nước mà không gây méo mó nền kinh tế, đồng thời phân phối lại thu nhập một cách công bằng hơn. Quá trình này thường được đặt trong bối cảnh cải cách tài chính công, quản lý nợ công, và cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh. Ở các nền kinh tế đang phát triển, cải cách thuế còn là một phần thiết yếu để tăng tính tự chủ ngân sách và giảm phụ thuộc vào các nguồn tài trợ bên ngoài.

Mục tiêu của cải cách thuế

Cải cách thuế không chỉ nhằm mục tiêu tăng thu ngân sách, mà còn phục vụ nhiều mục tiêu đa chiều khác như ổn định kinh tế vĩ mô, thúc đẩy tăng trưởng dài hạn và cải thiện công bằng xã hội. Một hệ thống thuế lý tưởng phải có khả năng thích nghi với biến động kinh tế, hỗ trợ doanh nghiệp phát triển và đảm bảo công bằng giữa các tầng lớp dân cư.

Các mục tiêu phổ biến trong cải cách thuế bao gồm:

• Đảm bảo tính công bằng: Thuế phải được thiết kế sao cho người có thu nhập cao đóng góp tương xứng.
• Đơn giản và minh bạch: Hệ thống thuế dễ hiểu, dễ tuân thủ và dễ giám sát.
• Hiệu quả kinh tế: Thuế không nên làm giảm động lực đầu tư, sản xuất hoặc tiêu dùng quá mức.
• Ổn định nguồn thu: Thu ngân sách phải ổn định ngay cả trong điều kiện kinh tế biến động.

Dưới đây là bảng so sánh một số mục tiêu và các chỉ báo đo lường thường được sử dụng trong thực tiễn:

Mục tiêu	Chỉ báo đo lường	Ví dụ cụ thể
Công bằng	Chỉ số GINI sau thuế	Giảm bất bình đẳng thu nhập
Hiệu quả	Tăng trưởng GDP tiềm năng	Khuyến khích đầu tư doanh nghiệp
Đơn giản	Chi phí tuân thủ thuế (% doanh thu)	Giảm thời gian kê khai
Ổn định	Tỷ lệ thu ngân sách/GDP	Duy trì 18–20% GDP

Các hình thức cải cách thuế

Cải cách thuế không diễn ra dưới một hình thức duy nhất mà có thể gồm nhiều cách tiếp cận khác nhau, tùy thuộc vào bối cảnh kinh tế, mức độ phát triển và mục tiêu ưu tiên của từng quốc gia. Một số hình thức phổ biến bao gồm thay đổi thuế suất, thay đổi cơ cấu thuế, cải tiến hệ thống thu thuế hoặc điều chỉnh các chính sách miễn thuế.

Các hình thức cải cách chính bao gồm:

• Điều chỉnh thuế suất: Giảm thuế thu nhập doanh nghiệp để khuyến khích đầu tư, hoặc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt để kiểm soát tiêu dùng hàng hóa có hại như thuốc lá, rượu bia.
• Chuyển dịch cơ cấu thuế: Giảm phụ thuộc vào thuế trực thu (thuế thu nhập) và tăng thuế gián thu (thuế giá trị gia tăng, thuế tiêu thụ).
• Thu hẹp ưu đãi thuế: Loại bỏ các khoản miễn, giảm thuế không hiệu quả hoặc bị lợi dụng để trốn thuế.
• Hiện đại hóa quản lý thuế: Ứng dụng công nghệ để số hóa quy trình thu thuế, kiểm tra tự động và xử lý vi phạm nhanh chóng.

Một ví dụ cụ thể: Nhiều nước đang phát triển như Indonesia, Philippines đã chuyển đổi từ mô hình thuế doanh thu (turnover tax) sang thuế giá trị gia tăng (VAT) để phù hợp hơn với thông lệ quốc tế và đảm bảo tính trung lập kinh tế. Trong khi đó, các quốc gia thuộc khối OECD lại tập trung vào việc hạn chế chuyển lợi nhuận ra nước ngoài thông qua cải cách thuế thu nhập doanh nghiệp toàn cầu theo sáng kiến BEPS (Base Erosion and Profit Shifting).

Ví dụ quốc tế về cải cách thuế

Nhiều quốc gia đã triển khai các chương trình cải cách thuế quy mô lớn nhằm điều chỉnh lại hệ thống tài chính công, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế mới. Các ví dụ dưới đây cho thấy sự đa dạng trong chiến lược cải cách:

• Hoa Kỳ: Luật Cắt giảm thuế và Việc làm năm 2017 (Tax Cuts and Jobs Act) là một trong những cải cách sâu rộng nhất trong lịch sử hiện đại. Luật này giảm thuế thu nhập doanh nghiệp từ 35% xuống 21%, đơn giản hóa biểu thuế cá nhân và mở rộng khấu trừ tiêu chuẩn. Chi tiết xem tại CBO.
• Colombia: Trong năm 2019, nước này thực hiện cải cách nhằm giảm các miễn trừ thuế không hợp lý và tăng tính lũy tiến trong hệ thống thuế thu nhập cá nhân. Đồng thời, mở rộng thuế VAT đối với nhiều hàng hóa và dịch vụ trước đó được miễn.
• OECD: Hàng năm, Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế công bố báo cáo cải cách thuế, tổng hợp các xu hướng cải cách của các quốc gia thành viên, bao gồm thuế kỹ thuật số, thuế carbon và thuế tài sản.

Các ví dụ này phản ánh sự chuyển dịch toàn cầu trong tư duy thiết kế chính sách thuế: từ mục tiêu thuần túy tài khóa sang mục tiêu bao trùm hơn về tăng trưởng bền vững, công bằng xã hội và thích ứng với công nghệ số. Đây là cơ sở quan trọng cho các quốc gia khác học hỏi và điều chỉnh chính sách thuế nội địa của mình.

Ảnh hưởng của cải cách thuế đến nền kinh tế

Cải cách thuế có thể tạo ra ảnh hưởng sâu rộng đến các khía cạnh khác nhau của nền kinh tế, từ tăng trưởng GDP đến hành vi tiêu dùng và đầu tư. Tùy theo cách thiết kế và triển khai, cải cách thuế có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển kinh tế, làm thay đổi cấu trúc phân phối thu nhập và tác động đến sự ổn định tài khóa của quốc gia.

Một số ảnh hưởng phổ biến bao gồm:

• Tăng trưởng kinh tế: Việc giảm thuế doanh nghiệp có thể làm tăng lợi nhuận giữ lại, thúc đẩy tái đầu tư và mở rộng sản xuất.
• Thị trường lao động: Cải cách thuế thu nhập cá nhân ảnh hưởng trực tiếp đến cung lao động, đặc biệt là nhóm thu nhập thấp và trung bình.
• Phân phối thu nhập: Thuế lũy tiến có thể làm giảm chênh lệch giàu nghèo, nhưng thuế gián thu như VAT thường bị coi là hồi quy, ảnh hưởng lớn hơn đến người nghèo.
• Thái độ tuân thủ: Một hệ thống thuế đơn giản, minh bạch và công bằng sẽ làm tăng mức độ tự nguyện tuân thủ của người nộp thuế.

Dưới đây là một ví dụ về tác động của cải cách thuế doanh nghiệp tại Hoa Kỳ năm 2017:

Chỉ tiêu	Trước cải cách	Sau cải cách	Tác động
Thuế suất doanh nghiệp	35%	21%	Giảm gánh nặng thuế
Đầu tư tư nhân	+3.4%	+6.1%	Tăng đầu tư
Việc làm tạo mới	1.2 triệu	2 triệu	Tăng cầu lao động

Thách thức trong cải cách thuế

Mặc dù cải cách thuế có nhiều lợi ích tiềm năng, nhưng quá trình này cũng đi kèm với nhiều thách thức, cả về kỹ thuật và chính trị. Một cải cách không được thiết kế tốt hoặc thiếu sự đồng thuận xã hội có thể dẫn đến phản ứng tiêu cực, mất ổn định tài chính hoặc giảm nguồn thu ngân sách.

Các thách thức thường gặp bao gồm:

• Kháng cự lợi ích nhóm: Những người hoặc tổ chức bị ảnh hưởng bất lợi bởi cải cách (ví dụ: mất ưu đãi thuế) thường có xu hướng vận động hành lang để phản đối thay đổi.
• Hạn chế nguồn lực hành chính: Việc giám sát và thực thi chính sách mới đòi hỏi năng lực công vụ cao và hệ thống CNTT hiện đại, điều mà nhiều nước đang phát triển chưa đáp ứng được.
• Rủi ro thất thu: Một số biện pháp cải cách có thể làm giảm nguồn thu ngắn hạn nếu không được bù đắp bởi mở rộng cơ sở thuế hoặc tăng trưởng kinh tế.

Ngoài ra, một rào cản phổ biến là thiếu dữ liệu đáng tin cậy để thiết kế cải cách dựa trên bằng chứng (evidence-based policy). Điều này khiến việc ước lượng tác động trở nên khó khăn và dễ dẫn đến sai lệch trong chính sách.

Các nguyên tắc thiết kế cải cách thuế hiệu quả

Để cải cách thuế thành công và bền vững, cần tuân thủ một số nguyên tắc cơ bản được công nhận rộng rãi trong kinh tế học công cộng và thực tiễn quốc tế. Những nguyên tắc này không chỉ giúp chính sách thuế đạt được mục tiêu tài khóa, mà còn giảm thiểu rủi ro phát sinh trong quá trình thực thi.

Các nguyên tắc quan trọng bao gồm:

• Trung lập kinh tế: Thuế nên được thiết kế sao cho ít ảnh hưởng nhất đến các quyết định kinh tế như tiết kiệm, đầu tư, tiêu dùng hay phân bổ nguồn lực.
• Công bằng theo chiều ngang và chiều dọc: Người có thu nhập tương đương nên đóng thuế ngang nhau (ngang), và người có thu nhập cao hơn nên chịu thuế cao hơn (dọc).
• Minh bạch và dễ thực hiện: Chính sách thuế cần rõ ràng, dễ hiểu để cả người dân và cơ quan thuế cùng thực hiện hiệu quả.
• Bền vững: Hệ thống thuế cần đảm bảo khả năng thu ngân sách ổn định trong dài hạn, không dựa vào các nguồn thu nhất thời.

Việc áp dụng các nguyên tắc này đòi hỏi phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan lập pháp, cơ quan thuế và các bên liên quan khác trong xã hội. Minh chứng quốc tế cho thấy, cải cách thành công thường đi kèm với tiến trình tham vấn rộng rãi và lộ trình thực hiện rõ ràng.

Vai trò của công nghệ trong cải cách thuế

Trong bối cảnh chuyển đổi số và toàn cầu hóa, công nghệ đang đóng vai trò then chốt trong việc hiện đại hóa hệ thống thuế. Việc ứng dụng công nghệ thông tin giúp giảm chi phí tuân thủ thuế, tăng hiệu quả giám sát và ngăn chặn gian lận hiệu quả hơn.

Một số công nghệ nổi bật đang được triển khai:

• Hệ thống khai thuế điện tử (eTax): Cho phép người nộp thuế khai và nộp thuế qua mạng, ví dụ hệ thống eTax tại Việt Nam.
• Trí tuệ nhân tạo (AI): Hỗ trợ phát hiện mô hình gian lận thuế, đánh giá rủi ro người nộp thuế.
• Blockchain: Tạo ra hệ thống lưu trữ giao dịch không thể chỉnh sửa, giúp nâng cao độ tin cậy trong quản lý thuế giá trị gia tăng hoặc hóa đơn điện tử.

Nhiều quốc gia cũng đang sử dụng cơ sở dữ liệu lớn (big data) để tích hợp thông tin từ các nguồn khác nhau như ngân hàng, hải quan, sổ đất... nhằm nâng cao năng lực phân tích của cơ quan thuế. Điều này không chỉ làm giảm thất thu mà còn nâng cao công bằng thuế.

Triển vọng cải cách thuế tại Việt Nam

Việt Nam hiện đang trong tiến trình cải cách thuế giai đoạn 2024–2025, với nhiều định hướng lớn nhằm điều chỉnh hệ thống thuế cho phù hợp hơn với yêu cầu phát triển bền vững. Bộ Tài chính đang xây dựng dự thảo sửa đổi các luật thuế chính như Luật Thuế thu nhập cá nhân, Luật Thuế giá trị gia tăng, và Luật Quản lý thuế.

Một số nội dung trọng tâm được đề xuất:

• Điều chỉnh ngưỡng chịu thuế và biểu thuế lũy tiến từng phần cho cá nhân để phản ánh thực tế trượt giá.
• Nâng cao thuế tiêu thụ đặc biệt đối với đồ uống có cồn, thuốc lá và nước ngọt có đường để cải thiện sức khỏe cộng đồng.
• Áp dụng nguyên tắc chống xói mòn cơ sở thuế đối với các doanh nghiệp FDI lớn theo chuẩn OECD Pillar Two.

Theo đánh giá từ Bộ Tài chính Việt Nam, việc cải cách thuế lần này không chỉ nhằm tăng nguồn thu mà còn cải thiện môi trường đầu tư, đảm bảo công bằng xã hội và khuyến khích tiêu dùng bền vững. Tuy nhiên, thành công của cải cách sẽ phụ thuộc rất lớn vào quá trình tham vấn chính sách, tính minh bạch và năng lực triển khai của hệ thống thuế.

Tài liệu tham khảo

1. OECD (2022). Tax Policy Reforms 2022. https://www.oecd.org/tax/tax-policy/oecd-tax-policy-reform-2022.pdf
2. CBO (2018). The Budget and Economic Outlook: 2018 to 2028. https://www.cbo.gov/publication/54659
3. OECD (2019). Colombia’s Tax Policy Review. https://www.oecd.org/tax/tax-policy/colombia-tax-policy-review-summary.pdf
4. IMF (2023). Tax Policy for Inclusive Growth. https://www.imf.org/en/Publications/WP/Issues/2023/02/15/Tax-Policy-for-Inclusive-Growth-529246
5. Bộ Tài chính Việt Nam (2024). Dự thảo cải cách thuế 2024–2025. https://vneconomy.vn/bo-tai-chinh-xem-xet-dieu-chinh-thue-thu-nhap-ca-nhan.htm